SKANSEN i INOWŁÓDZ, czyli rola Skansenu Rzeki Pilicy w propagowaniu walorów historycznych Inowłodza

Również podczas Powstania Styczniowego przez Inowłódz przemieszczają się powstańcze partie Jeziorańskiego, Rudowskiego, Grabowskiego i Brzozowskiego. W lipcu 1863 roku przez trzy dni kwateruje w Inowłodzu i okolicy oddział powstańczy „Dzieci Warszawy” pod dowództwem majora Ludwika Żychlińskiego. Za pomoc udzielaną powstańcom przez mieszczan inowłodzkich, car, ukazem z dnia 23 stycznia 1870 roku, karze Inowłódz odebraniem praw miejskich, zaliczając go do rzędu osad i włączając administracyjnie do gminy Lubochnia. W tym też roku z powodu wyschnięcia wody w kanałach, dostarczanych z Pilicy, która poruszała niektóre maszyny, upada i pustoszeje inowłodzka huta, odkupiona rok wcześniej przez warszawskiego kupca Silbersteina.

W 1885 roku rządową część dóbr inowłodzkich odkupuje łódzki adwokat Bernard Birenzweig. Zachęcony przez lekarzy, bazując na wynikach analizy tutejszych źródeł mineralnych oraz wykorzystując dogodne warunki terenu i walory zdrowego powietrza położonego nad rzeką pośród sosnowych lasów Inowłodza, zakłada tutaj stację klimatyczno-letniskową. Buduje kilkanaście willi w stylu szwajcarskim, urządza kąpielisko, zakłada ogrody i sady. W 1890 roku na wystawie higienicznej w Warszawie inowłodzka stacja zostaje odznaczona Srebrnym Medalem i aż do roku 1914 rozsławia ona Inowłódz w Polsce. Przybywają tutaj na kurację bogaci fabrykanci i kupcy z Warszawy, Łodzi oraz pobliskiego Tomaszowa.

Mieszkańcy Inowłodza zaczynają organizować się społecznie. W 1907 roku, w liczbie 28 członków, zostaje zawiązana Ochotnicza straż Pożarna, natomiast w 1911 roku ksiądz proboszcz Marceli Weiss, a później ksiądz Franciszek Dyżek, przy dużym wsparciu i zaangażowaniu parafian, rozpoczynają remont podupadłego kościoła św. Idziego. Prace te, pod kierunkiem architekta Dziebońskiego, trwają do wybuchu I wojny światowej.

20 grudnia 1914 roku Moskale uciekając przez Inowłódz przed armią niemiecką na prawy brzeg Pilicy, wysadzają most na rzece. Tego samego dnia do osady wkraczają Niemcy, okopując się na pobliskich polach i na wzgórzu przy kościele św. Idziego. To samo czynią wojska rosyjskie po drugiej stronie rzeki. Od 23 grudnia zaczyna się regularny ostrzał artyleryjski wzajemnych pozycji, a mieszkańcy opuszczają miejscowość chroniąc się po okolicznych lasach. Taki stan rzeczy trwa przez pięć miesięcy, w wyniku czego Inowłódz ulega prawie całkowitemu zniszczeniu. Szczególnie dotyka to kościoła św. Idziego, z którego pozostają tylko trzy ściany i fragment dachu. Pamiątką z tego okresu jest cmentarz wojenny usytuowany w lesie, w północno-zachodniej części Inowłodza.

Po odzyskaniu niepodległości, dzięki opiece i staraniom prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, zostaje wznowiona w 1923 roku rekonstrukcja kościółka, a w dwa lata później zostaje on tymczasowo pokryty słomą. Wojna światowa kładzie kres stacji klimatycznej, ale nadal przyjeżdżają tu na letnisko bogaci mieszczanie z Łodzi i Tomaszowa.

Dnia 31 stycznia 1924 roku rozporządzeniem, Minister Spraw Wewnętrznych tworzy osobną gminę z siedzibą w Inowłodzu, w skład której, oprócz samego Inowłodza, wchodzą wioski: Królowa Wola, Poświętne, Teofilów, Liciążna, Zakościele i Żądłowice.

Od początku lat trzydziestych ubiegłego wieku rozpoczynają się pierwsze badania archeologiczne ruin dawnego zamku królewskiego i kościoła św. Idziego. Z nakazu prezydenta Ignacego Mościckiego w 1936 roku zaczęto gruntowny remont kościoła, który ukończono w 1938 roku, kiedy to 1 listopada w obecności prezydenta kościół uroczyście poświęcono.

II wojna światowa nie przysparza już tylu zniszczeń Inowłodzowi, ale kładzie kres licznej społeczności żydowskiej zamieszkującej osadę. Z powodu działań w niedalekim sąsiedztwie, najpierw wydzielonego oddziału Wojska Polskiego majora Hubala, a później oddziałów partyzanckich Armii Krajowej, eksterminacja okupanta nie omija też ludności polskiej. 9 lutego 1944 roku w parowie nad Pilicą, zwanym Molkowym rowem, hitlerowcy rozstrzeliwują 30 zakładników. W styczniu 1945 roku dochodzi do walk między wojskami radzieckimi, a niemieckimi na moście w Inowłodzu, jednak sama osada wychodzi z nich obronną ręką.

Po zakończeniu II wojny światowej, przy okazji kręcenia jednego z filmów w 1948 roku przez ekipę Filmu Polskiego, kościół św. Idziego zostaje ponownie odnowiony i otrzymuje on obecny wygląd. W 1966 roku uroczyście obchodzony jest w Inowłodzu jubileusz 900-lecia istnienia, na który przybywają władze wojewódzkie i powiatowe, a zasadniczym uroczystością towarzyszą różne występy i imprezy. W okresie tym nadal licznie przyjeżdżają do Inowłodza turyści, których głównie przyciąga tu starożytny kościół św. Idziego, jednak sama osada zachowuje typowo rolniczy charakter. Sytuacja ta ulega zmianie od połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy to znów warszawscy i łódzcy mieszczanie zaczynają doceniać unikatowe walory turystyczne i wypoczynkowe samego Inowłodza i okolicy. W latach dziewięćdziesiątych powstaje wiele nowych osiedli letniskowych, dzięki czemu gmina zaczyna rozwijać się bardzo prężnie i wchodzi do czołówki najbogatszych gmin w kraju. W 2013 roku władze gminy oddają dla turystów częściowo zrekonstruowany zamek królewski, przydając tym samym kolejną znamienitą, obok kościoła św. Idziego i synagogi, atrakcję turystyczną na mapie Inowłodza. Te tendencje Inowłodza, jako miejscowości wypoczynkowo-letniskowej kontynuują także obecne władze gminne.

Należy wspomnieć o jeszcze jednej ważnej postaci związanej z Inowłodzem. Nasz wielki poeta, Julian Tuwim, często tu bywał w młodym wieku podczas wakacji przed 1914 rokiem. To właśnie tu powstawały jego pierwsze wiersze. Nie zapominał też o Inowłodzu w dwudziestoleciu międzywojennym i po II wojnie światowej, często go odwiedzając. Zauroczenie Tuwima Inowłodzem znalazło odzwierciedlenie w jego poezji, zwłaszcza w poemacie „Kwiaty polskie”. W 1948 roku poeta ofiarował inowłodzkiej szkole wyposażenie pracowni fizycznej, a po jego zgonie wdowa przekazała do szkolnej biblioteki ponad sto książek. W dowód trwałej pamięci o związkach wybitnego poety z miejscowością, inowłodzkiej szkole nadano właśnie imię Juliana Tuwima.