Krasowość a powstanie Niebieskich Źródeł
Mówiąc o Niebieskich Źródłach używamy często określenia „wywierzysko krasowe”, pora zatem na jego wyjaśnienie.
Krasem nazywamy zjawiska związane z erozją wodną skał wapiennych, gipsowych, kredowych.
Wapienie są bardzo podatne na wietrzenie chemiczne, łatwiej od innych skał rozpuszczają się w wodzie, zwłaszcza zakwaszonej. Wody opadowe przesiąkające w głąb skał wzbogacają się w dwutlenek węgla CO(2) zawarty w powietrzu lub glebie. Zakwaszona woda rozpuszcza wapień 10 razy intensywniej niż woda czysta. Pod działaniem rozpuszczonego w wodzie kwasu węglowego wapień przechodzi do roztworu jako kwaśny węglan wapnia.
Woda, przesiąkając w głąb skał wapiennych wzdłuż naturalnych szczelin, rozpuszcza wapień i powiększa te szczeliny, wytrawia podziemne kanały, tunele, jaskinie. Wytworzenie systemu powiązanych ze sobą podziemnych kanałów, którymi swobodnie może krążyć woda, powoduje, iż wszystkie wody opadowe nie mogą utrzymać się na powierzchni skał wapiennych, lecz uciekają i kryją się pod ziemią. Tereny wapienne są z reguły pozbawione wód powierzchniowych, natomiast szczelinami podziemnymi płyną prawdziwe rzeki i strumienie, tworzą się podziemne jeziora i wodospady. Jeżeli powierzchnia ziemi przecina w jakimś miejscu tę podziemną strugę, wówczas wypływa ona na powierzchnię w postaci źródła o dużej wydajności wody, które z miejsca tworzy pokaźny strumień lub rzekę. Takie źródło nazywamy wywierzyskiem.
W okolicach Tomaszowa Mazowieckiego skały wapienne zalegają płytko pod powierzchnią, przykryte cienkim pokładem osadów czwartorzędowych zlodowacenia środkowo-polskiego. Szczególnie sprzyjające warunki dla rozwoju zjawisk krasowych mają obszary położone na południe od Tomaszowa. Według J. Lewińskiego (1933) występują tu skały górnojurajskie (bonońskie): u spodu ciemnosiwe margle i gliny margliste mikowe, nieprzepuszczalne dla wody, na nich spoczywa warstwa silnie spękanych żółtawych wapieni, która jest warstwą wodonośną, na nich z kolei leżą wapienie margliste cienkopłytowe, także nieprzepuszczalne dla wody, lecz tworzące liczne szczeliny, którymi z powierzchni może ona spływać do warstwy wodonośnej.
Skały wapienne odsłaniają się na powierzchni w Brzostówce, na lewym brzegu Pilicy, gdzie są eksploatowane przez wapienniki. Na wprost Niebieskich Źródeł w odsłonięciu tych wapieni stwierdzono uskok, to jest podłużne pęknięcie skał połączone ze znacznym obniżeniem jednej strony pęknięcia, o kierunku północny zachód – południowy wschód.
W pobliżu rezerwatu krzyżuje się z nim drugi uskok o kierunku mniej więcej prostopadłym do poprzedniego. Występowanie blisko powierzchni twardych wapieni powoduje znaczne zwężenie doliny Pilicy, która przełamuje się przez to pasmo wapienne. Koło Niebieskich Źródeł terasa zalewowa, na której znajduje się wywierzysko, ma zaledwie kilkadziesiąt metrów szerokości, zaś terasa wyższa około 800 metrów, podczas gdy powyżej i poniżej tego miejsca analogiczne szerokości wynoszą: 800-1000 oraz 2000 m.
Wody, które wypływają z wywierzyska Niebieskich Źródeł, pochodzą z terenów leżących w dość dalekim promieniu od wywierzyska, przede wszystkim z leśnych obszarów ciągnących się na południe od rezerwatu po okolice Książa i Unewelu. Jest to przede wszystkim strefa wychodni wapieni bonońskich na południowej krawędzi nieckowatej struktury geologicznej, zwanej Niecką Tomaszowską, ciągnąca się szerokim łukiem przez miejscowości: Błogie Rządowe – Grabowa – Kożemin – Bratków – Wąwał. Przykryte cienkim płaszczem czwartorzędowych piasków wapienie przyjmują wody opadowe i systemami swoich szczelin prowadzą je ku północnemu wschodowi, zgodnie z nachyleniem warstw skalnych. Poza strefą wychodni poziom wód bonońskich jest zamknięty warstwami nieprzepuszczalnymi: w spągu – bononu dolnego, w stropie – neokomu.
Na terenach tych, jak zwykle na terenach krasowych, nawet niektóre wody powierzchniowe wsiąkają pod ziemię: leżące na wysoczyźnie źródła nie tworzą strumieni lub też bardzo krótkie, ich wody bardzo szybko znikają na powrót pod ziemię. l tak strumień, płynący lasem w pobliżu stacji Jeleń, na południe od wsi Wąwał niknie w owalnej kotlince zwanej „Przepaścią”, dalej w kierunku Pilicy ciągnie się tylko sucha dolinka. „Przepaść” jest lejkiem wiodącym wody powierzchniowe do szczelin w spękanym wapieniu; można ich w pobliżu więcej znaleźć. Wody, krążące systemem szczelin w wapieniu zamknięte od dołu i od góry przez warstwy nieprzepuszczalne, płyną ku północy zgodnie z nachyleniem warstw. W pobliżu Brzostówki zostają podparte przez zrzucone skrzydło wspomnianego wyżej uskoku. Pozostające pod ciśnieniem hydrostatycznym masy wód szukają ujścia i znajdują je w postaci szczeliny, wiodącej ku bliskiej powierzchni w dnie doliny Pilicy. Wsiąkając pod Wąwałem i Smardzewicami, przebywszy kilka kilometrów głęboko pod powierzchnią ziemi w mrocznych i tajemniczych czeluściach szczelin, a może jaskiń wapiennych, wody wypływają na światło dzienne pod wsią Utrata jako Niebieskie Źródła. „Źródła Błękitne są typowymi źródłami wstępującymi, uskokowymi i powstały skutkiem zatamowania swobodnego odpływu na północny zachód wód przepływających przez potrzaskane wapienie bonońskie…” (J. Lewiński, 1933, s. 71).
Występowanie zjawisk krasowych w okolicach Tomaszowa nie jest ograniczone do Niebieskich Źródeł. Podobny charakter i sposób zasilania w wodę mają źródła pod Smardzewicami także „niebieskie” zwane „Grzmiącymi”. Obydwa te wywierzyska powstały stosunkowo niedawno, geologicznie są młode. W niezbyt odległej geologicznej przeszłości, gdy Pilica płynęła po powierzchni wyższej terasy, strumień niknący pod Wąwałem i analogiczny strumień zasilający wywierzysko „Grzmiące” nie ginęły pod ziemią, lecz płynęły po powierzchni i uchodziły do Pilicy. Wcięcie się Pilicy w jej stare dno doliny obniżyło lokalną bazę erozyjną, ożywiło procesy erozyjne na stokach, co doprowadziło do odpreparowania zasypanych piaskami lodowcowymi starych form krasowych, ożywiło procesy krasowe, czynne w poprzednich okresach geologicznych.